Οδηγός επιβίωσης στην εποχή των fake news


του Γιώργου Πλειού*

Η πολιτική είναι συχνά παραγωγή και κυκλοφορία συμβολισμών, πέρα από τις πραγματικές συνέπειες των αποφάσεων. Οι πολιτικοί τούς αγαπούν και χρειάζονται συμβούλους που παράγουν θετικούς γι’ αυτούς και αρνητικούς για τους αντιπάλους τους συμβολισμούς. 
 
Τέτοιος συμβολισμός έγινε η μορφή των hoaxes, που είναι γνωστή ως fake news (ψευδεπίγραφες ειδήσεις), δηλαδή πληροφορίες που μοιάζουν με ειδήσεις, αλλά δεν είναι. Στις πολιτικές του χρήσεις ο όρος συμβολίζει όχι τόσο τα επινοημένα γεγονότα όσο τον «διαβολικό» χαρακτήρα, εννοείται, του αντιπάλου.

Αν και ο όρος δεν περιγράφει κάτι πρωτόγνωρο, ωστόσο αντανακλά κάτι νέο. Υπάρχουν τουλάχιστον έξι μορφές ψευδεπίγραφων ειδήσεων (fake news). Η πιο σκληρή είναι τα ψευδή γεγονότα. Επεται η χωροχρονική αναπλαισίωση γεγονότων κ.ο.κ. Από την τελευταία ήδη μορφή διακρίνεται η διαφορά των fake news από την κλασική προπαγάνδα – αν δεν την εννοούμε ως μισές αλήθειες. Fake news δεν είναι τόσο τα ανυπόστατα γεγονότα· αυτά είναι τα κλασικά ψευδή γεγονότα. Αυτά υπόκεινται σε σχετικά εύκολο έλεγχο με τεχνολογικά ή οργανωτικά μέσα, διώκονται δε νομικά σε πλείστες χώρες. 
 
Τα fake news είναι κράμα πραγματικότητας και επινόησης. Βέβαια, οι ειδήσεις ήταν πάντα περιγραφή γεγονότων υπό το πρίσμα απόψεων. Ομως στα fake news η υποκειμενική παρέμβαση δεν εμφανίζεται ως ιδεολογική άποψη ούτε ως πλαίσιο που συνδέει όψεις των γεγονότων ώστε να καταστούν κατανοητά. Εμφανίζεται ως άποψη, συνήθως ως προκατάληψη, που ενσωματώνεται ποικιλοτρόπως ως γεγονός μεταξύ πραγματικών γεγονότων. Εξ αυτής της συνθήκης, στον πολιτικό κ.λπ. ανταγωνισμό η κατηγορία fake news απευθύνεται, αδίκως, ακόμα και σε αυτούς που εκφράζουν μειοψηφική ή ασυνήθιστη ερμηνεία των γεγονότων.

Η νέα συνθήκη στην πληροφόρηση έχει πολλές «αιτίες», αλλά δύο είναι οι κυριότερες. Πρώτον, η κρίση των ιδεολογιών. Οι ιδεολογίες ερμηνεύουν, αποκρύπτουν κ.ο.κ. γεγονότα κατά τρόπο που τις δικαιώνει, αλλά συνήθως δεν τα επινοούν. Αν χρειαστεί, οι πολιτικοί δημιουργούν γεγονότα και οι δημοσιογράφοι τα αποτυπώνουν στα ΜΜΕ, όπως, λ.χ., την πυρπόληση του Ράιχσταγκ, το σαμποτάζ στον Εβρο κ.λπ. – η κλασική προβοκάτσια. Η προβοκάτσια είναι ο πρόγονος των fake news ως κατασκευή γεγονότων. 
 
Στα fake news, αντίθετα, τα γεγονότα φτιάχνονται εντός των ΜΜΕ από πραγματικά συμβάντα και από υποθετικά «συμβάντα», αναμενόμενα από την εκάστοτε προκατάληψη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι ειδήσεις για τα όπλα μαζικής καταστροφής του Ιράκ, τη «θαυματουργή» φραπελιά κ.ο.κ. Ισως η μόνη ιδεολογία που συνδράμει τις ψευδεπίγραφες ειδήσεις είναι ο νεοφιλελευθερισμός, που εμφανίζεται συχνά ως ιδεολογικός εκλεκτικισμός.

Ο δεύτερος λόγος είναι η επικράτηση των «νέων» μέσων, στα οποία εξασθενίζει η διάκριση μεταξύ γεγονότων και της απεικόνισής τους. Ετσι, τα fake news γίνονται η δημοσιογραφική μορφή αυτού που ο Baudrillard αποκαλούσε «προσομοίωση». Με την έννοια αυτή, οι ψευδεπίγραφες ειδήσεις είναι προϊόν του σύγχρονου τεχνολογικού, κοινωνικοπολιτισμικού και επικοινωνιακού περιβάλλοντος.

Η δημοσιογραφική και πολιτική προσομοίωση δίνει την αίσθηση της απεριόριστης, σχεδόν θεϊκής δύναμης στους κατασκευαστές της. Μπορεί να συμβολίσει στα μάτια τους το μεγαλύτερο καλό ή το μεγαλύτερο κακό ή να βάλει στους ίδιους φωτοστέφανο και στα χέρια των αντιπάλων την τρίαινα του διαβόλου. 
 
Η χρήση των fake news στην πολιτική την καθιστά δαιμονική μεταφυσική, κυνήγι εικονικών μαγισσών. Ωστόσο, πριονίζει το κλαδί στο οποίο κάθονται όσοι ασκούν πολιτική για το δημόσιο συμφέρον, καθώς είναι οι λιγότερο αρμόδιοι να τη χειρίζονται, σε αντίθεση με τους χειριστές των μέσων και το αόρατο χέρι πίσω τους.

Αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι ότι η κατηγορία «fake news», στο νέο περιβάλλον, εκτοξεύεται εύκολα και προς όσους εξακολουθούν να καταβάλλουν ιδεολογικό κόπο για να καταλάβουν και περιγράψουν ό,τι συμβαίνει και δεν κατασκευάζουν ανυπόστατα γεγονότα. Ετσι, το κυνήγι του ψεύδους μπορεί να γίνει εύκολα κυνήγι όσων σέβονται τα γεγονότα αλλά και τον εαυτό τους ως δημοσιογράφο ή δημοσιολόγο, που έχει υποχρέωση απέναντι στον πολίτη πίσω από τον καταναλωτή. 
 
Ακόμα χειρότερα, μπορεί να καταστήσει τη δημόσια ζωή σαν το σενάριο της ταινίας «Invasion of the Body Snatchers», όπου εξωγήινοι παίρνουν τη μορφή και τη θέση πραγματικών ανθρώπων. Μια κατάσταση (νέου) Ψυχρού Πόλεμου, στην οποία η διάσωση του κόσμου ανάγεται σε αγώνα αναγνώρισης και εξόντωσης των «εξωγήινων». Ενας αγώνας στον οποίο θα θυσιαστούν πολλοί «πραγματικοί άνθρωποι», κυρίως όμως δημοκρατικές κατακτήσεις.


*Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών

πηγή 
Το παρόν κείμενο δημοσιεύθηκε στο FORUM του ενθέτου ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑΤΑ που κυκλοφορεί με την εφημερίδα «Νέα Σελίδα», 05/11/2017
 
 

Σχόλια